VAN KLEI TOT KUNST: EEN REIS DOOR DE WERELD VAN MAIOLICA EN TERRACOTTA

De regio rond Deruta en het Tiber-dal is werkelijk een paradijs voor liefhebbers van maiolica keramiek en terracotta. De pottenbakkers in Deruta hebben door de eeuwen heen een scala aan technieken ontwikkeld om hun prachtige keramiek te creëren. 

Deze ontwikkeling, doorgemaakt vanaf de vroege middeleeuwen, tot belangrijk centrum voor keramiekproductie kan worden toegeschreven aan een aantal factoren:

De regio rond Deruta beschikte over hoogwaardige rivierklei-afzettingen van uitstekende kwaliteit welke zich perfect leende voor het maken van mooie, duurzame producten.

De ligging van Deruta aan de Tiber, vroeger een belangrijke handelsroute, maakte het mogelijk om de geproduceerde keramiek gemakkelijk te distribueren naar andere delen van Italië, en zelfs naar het buitenland.

De inwoners van Deruta kenden een lange traditie van handwerk en ambachten. Deze kennis en vaardigheden werden van generatie op generatie overgedragen, waardoor er een geschoolde beroepsbevolking ontstond. De keramisten rondom Deruta waren niet alleen vakkundig, maar ook zeer creatief. Ze ontwikkelden of adopteerden nieuwe decoratietechnieken en -stijlen, waardoor de Deruta keramiek wereldwijd bekend werd.

In de 16e eeuw koos Deruta de kant van de Rooms-katholieke Kerk tijdens de Zoutoorlog. Als beloning werd de stad beloond met een belastingontheffing, waardoor de keramiekproductie een enorme boost kreeg. Dit gaf de ambachtslieden de tijd en de middelen om hun vakmanschap te perfectioneren en nieuwe technieken te ontwikkelen.

De keramiek van Deruta en het Tiber-dal is daarnaast ook een prachtig voorbeeld van hoe culturele uitwisseling en historische gebeurtenissen de kunst kunnen beïnvloeden. 

Arabische en Moorse invloeden op technieken en motieven

De Arabieren introduceerden tijdens hun aanwezigheid op het Iberisch schiereiland (vroege middeleeuwen) geavanceerde keramiektechnieken in Europa, zoals het gebruik van tinoxide voor het creëren van witte glazuren, en het aanbrengen van complexe geometrische patronen. Deze technieken werden overgenomen door Italiaanse pottenbakkers, via Sicilië, en verder ontwikkeld.

De Moorse kunst, met haar rijke ornamenten en geometrische patronen, had een grote invloed op de decoratie van de Deruta keramiek. We zien dit terug in de gebruikte motieven, zoals sterren, bloemen en arabesken.

Italiaanse invloeden: De Renaissance en lokale tradities 

De Italiaanse Renaissance had een enorme impact op de kunst in het algemeen, en dus ook op de keramiek. De nadruk kwam te liggen op realisme, perspectief en klassieke motieven. De pottenbakkers van Deruta begonnen meer naturalistische voorstellingen te maken, zoals landschappen en figuren.

Naast de buitenlandse invloeden, speelden ook lokale tradities een belangrijke rol. De boeren en het platteland leverden inspiratie voor veel van de voorstellingen op de keramiek, zoals dieren, planten en scènes uit het dagelijks leven.

De voor Deruta unieke manier waarop al deze verschillende invloeden zijn samengesmolten maakt hun maiolica zo kenmerkend. Het resultaat is een rijke en gevarieerde keramiek, die zowel traditioneel als innovatief is.

Kenmerken van de Deruta maiolica keramiek samengevat:

Deruta maiolica staat bekend om zijn heldere en levendige kleuren, zoals blauw, groen, geel en oranje. De decoraties zijn vaak zeer gedetailleerd en kunnen zowel geometrisch als naturalistisch zijn. Veel van hun keramiek heeft religieuze motieven, zoals afbeeldingen van heiligen en bijbelse scènes. 

Naast religieuze motieven, worden ook vaak landschappen en figuren afgebeeld, zoals boeren, herders en dieren.

Technieken van de Derutaanse pottenbakkers

Zoals hierboven al benoemd, gebruikten de pottenbakkers lokale klei van hoge kwaliteit. Deze werd zorgvuldig bereid door deze te mengen met water om onzuiverheden en luchtbellen te verwijderen. De klei werd vervolgens gevormd op het pottenbakkerswiel. Voor grotere of complexere vormen werden giet- of modelleertechnieken gebruikt.

Een kenmerk van de Derutaanse maiolica keramiek is het gebruik van tinoxide glazuren. Door tinoxide aan de glazuur toe te voegen, ontstond een wit, ondoorzichtig glazuur waarop de decoraties prachtig uitkomen. Om de karakteristieke kleuren te verkrijgen (voornamelijk geel. blauw en oranjerood) werden aan de glazuren kleurpigmenten toegevoegd,  Deze werden gemaakt van natuurlijke grondstoffen zoals koper, kobalt en mangaan. 

Met behulp van fijne penselen werden de ontwerpen op het nog ongebakken glazuur aangebracht. Ook werden stempels en stencils gebruikt om patronen en motieven aan te brengen. 

Voor een extra glanzende afwerking werden soms lusterglazuren gebruikt. Deze glazuren bevatten metalen zoals zilver of koper, die bij het bakken een iriserende glans veroorzaakten. Luster keramiek was daardoor zeer kostbaar.

Een andere techniek is ‘reserveren’. Bij de reserveertechniek wordt een deel van het glazuur met een scherp voorwerp weggekrast, waardoor de onderliggende klei zichtbaar blijft. 

Een andere techniek is ‘reserveren’. Bij de reserveertechniek wordt een deel van het glazuur met een scherp voorwerp weggekrast, waardoor de onderliggende klei zichtbaar blijft. 

De keramiek werd vroeger gebakken in ovens die met hout gestookt werden. De temperatuur in de oven kon oplopen tot wel 1000 graden Celsius. Het bakproces bestond daarbij uit meerdere fasen, waarbij de temperatuur langzaam werd verhoogd en verlaagd. Tegenwoordig gebruiken de keramisten enorme elektrische ovens, waar meerdere grote stukken ook in passen.

Terwijl de maiolica uit Deruta bekend staat om zijn levendige kleuren en gedetailleerde decoraties, onderscheidt de terracotta zich door zijn natuurlijke schoonheid en warmte. Beide materialen hebben hun eigen unieke charme en worden om verschillende redenen gewaardeerd.

Wat is terracotta?

Terracotta, letterlijk ‘gebakken aarde’, is een poreus aardewerk dat wordt gemaakt door klei bij hoge temperaturen te bakken (tussen de 900 en 1100 graden). Het resultaat is een materiaal met een karakteristieke rood/oranje kleur, die ontstaat door ijzerdeeltjes in de klei die in aanraking komen met zuurstof. Het is voornamelijk ongedecoreerd en ongeglazuurd, en heeft soms eenvoudige, handgevormde decoraties. Terracotta wordt traditioneel gebruikt voor functionele objecten zoals potten, pannen, vloertegels en plantenpotten. Maiolica keramiek wordt vaak gebruikt voor decoratieve objecten zoals vazen, schalen en wandtegels.

Terracotta heeft een tijdloze aantrekkingskracht en wordt gewaardeerd om zijn natuurlijke schoonheid, warmte en duurzaamheid. Het materiaal is poreus, waardoor het vocht kan opnemen en afgeven, wat het ideaal maakt om er planten in te zetten. Daarnaast is terracotta zeer sterk en duurzaam, waardoor het generaties lang mee kan gaan.

De meeste terracotta fabriekjes in en rondom Deruta hebben zich gespecialiseerd in het produceren van “antiek” terracotta. Vazen, amforen en potten met vormen en motieven zoals die al eeuwenlang in Midden-Italië worden gemaakt. Deze fabriekjes hebben meestal ook een kleine winkel naast de werkplaats waar je voor een gunstige prijs een enorme keuze aan voorwerpen hebt. Vaak is het geen probleem als je even een kijkje in de werkplaats wilt nemen.

Op bezoek bij de makers

In oktober dit jaar zijn we zelf langs geweest bij een van de meest toonaangevende maiolica bedrijven in Deruta, “l’Antica”. Achter de enorme winkel met showroom ligt het atelier waar we met een kleine groep een rondleiding met demonstratie kregen. Er hing een heel rustige sfeer, ondanks dat het toch een fabriekje is. Er stonden enorm veel stellingen met allerlei soorten en vormen keramiek, in meerdere stadia van productie. Wat opviel is dat echt alles nog met de hand geglazuurd en beschilderd werd. Ieder bordje wordt afzonderlijk in een glazuurbad gedompeld en daarna te drogen gelegd. Daarna gaan de voorwerpen naar het schilderatelier waar ze stuk voor stuk van decoraties worden voorzien. Deze werkwijze zorgt ervoor dat er ook maatwerk geleverd kan worden en je unieke stukken kunt laten maken.

Het is grappig om te zien dat de pigmenten die gebruikt worden door het afbakken een heel andere kleur krijgen. Lila wordt oranje, grijs wordt blauw, enzovoort. Er was een afdeling waar alle beschikbare kleuren hingen zodat goed kon bepalen welk pigment uiteindelijk welke kleur krijgt.

Er zijn meerdere van zulke fabriekjes in Deruta, en onze gasten kwamen afgelopen jaar met leuke verhalen en ook gepersonaliseerde objecten terug.

Bij FIMA Maioliche kun je bijvoorbeeld servies in traditionele stijl laten beschilderen, met daarop iedere tekst die je wilt. Ook is er keuze in het soort kleuren dat je wilt laten toepassen. Een Nederlands gezin dat een paar weken bij ons verbleef kreeg het leuke idee een “familie-servies” te laten maken, als aandenken aan hun vakantie in Umbria. Zij gingen er halverwege hun vakantie bij ons naartoe, en konden het prachtig gelukte servies al na 5 dagen ophalen.

Als je wilt mag je er ook zelf een beetje de pottenbakker uithangen, ze laten je dan lekker knoeien met klei en pigmenten (ook de kleintjes). Je mag dan een voorwerp proberen te maken (bijvoorbeeld een karaf), waarvan je dan uiteindelijk een nette kopie mee krijgt. Het gaat erom dat je meedoet aan het hele proces van homp klei tot geglazuurd voorwerp.

Als je liever voor echt Umbrisch terracotta gaat, zouden we je Berti Terrecotte in Ripabianca (vlak voor Deruta) willen aanraden. Zij maken bijzondere terracotta potten en vazen, in traditionele stijl, en versturen deze over heel Europa. Ook ontwerpen ze in opdracht unieke stukken voor wie dat maar wil.

Op het terrein rondom het fabriekje liggen de meest fantastische bakken, vazen, potten en amforen. De keuze is reuze, en de prijzen zijn zeer sympathiek te noemen. Je mag er altijd even in het atelier kijken: de eigenaar is een reus van een man, en je ziet hoe hij met zijn enorme handen ook de grootste objecten in vorm brengt.

Bijna al het terracotta hier op Polmone komt er vandaan. We zijn er al twee keer met een aanhanger naartoe gereden om onze slag te slaan! Van mooie traditionele potten en bakken kun je er nooit genoeg hebben staan rondom het huis.